بررسی ماهیت آشوبناکی نوسانات روزانه تراز آب دریاچه ارومیه

نوع مقاله : مقاله کامل پژوهشی

نویسندگان

1 دانشکده مهندسی عمران، دانشگاه تبریز

2 دانشکده مهندسی عمران، دانشگاه صنعتی امیرکبیر

3 دانشکده مهندسی عمران و زمین شناسی، دانشگاه ساسکاچوان، کانادا

چکیده

نظریه آشوب به مطالعه پدیده‏ها و سیستم‏های دینامیکی غیر‏خطی و پیچیده‏ای می‏پردازد که رفتار آن‏ها در نگاه اول تصادفی به‏نظر می‏‏سد، اما در واقع همین سیستم‏ها تحت حاکمیت قوانین مشخصی می‏باشند و با نگاهی عمیق‏تر، نوعی دوره تناوب و نظم در آنها مشهود می‌گردد. حساسیت به شرایط اولیه، ناپایداری، غیرپریودیک، قطعی و غیر‏خطی بودن، خصوصیات یک سیستم آشوبناک را تعریف می‏کنند. در سیستم‏های هیدرولوژیکی آشوبناک نیز، می‏توان از تحلیل سری زمانی بلند مدت، سری زمانی کوتاه مدت را استخراج کرد و همچنین اطلاعات و روابط سیستم را بدون نیاز به یافتن قوانین یا روابط دینامیکی حاکم، کشف کرد. از آن‏جا که نوسانات تراز آب دریاچه‏ها ماهیتی دینامیکی و غیر‏خطی دارد، لذا نظریه آشوب می‏تواند نقش مهمی را در شناخت این پدیده ایفا نماید. با لحاظ اهمیت و موقعیت ملی - جهانی دریاچه ارومیه، هدف از این تحقیق، مطالعه نوسانات روزانه تراز آب دریاچه ارومیه در طول دوره آماری 44 ساله اخیر با استفاده از مفاهیم نظریه آشوب می‏باشد. اولین گام جهت مطالعه یک فرآیند با این نظریه، بررسی آشوبناکی آن است که روش بعد همبستگی از مرسوم‌ترین این روش‏ها است. بدین منظور پس از محاسبه زمان تأخیر و بازسازی فضای حالت، بعد محاط با استفاده از توابع خود همبستگی و الگوریتم نزدیکترین همسایگی کاذب تعیین شده و سپس شیب نمودار بعد همبستگی محاسبه گردیده است. مقدار عددی غیر ‏صحیح این شیب، مبین آشوب‏پذیری سیستم می‏باشد. نمای لیاپانوف و پهنای باند در توان طیفی فوریه نیز دیگر شاخص‏های بررسی ماهیت آشوبناکی هستند که در این مطالعه مورد بررسی قرار گرفته‏اند و نتایج حاصله از آنها نیز حاکی از آشوبی بودن سیستم می‏باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study of Chaotic Nature of Daily Water Level Fluctuations in Urmia Lake

نویسندگان [English]

  • Yousef Hassanzadeh 1
  • m. Taghi Aalami 1
  • Saeed Farzin 1
  • S. Razi Sheikholeslami 2
  • Elmira Hassanzadeh 3
1 Faculty of Civil Engineering, University of Tabriz
2 Faculty of Civil Engineering, Amirkabir University of Technology
3 Civil and Geological Engineering Department, University of Saskatchewan, Canada

کلیدواژه‌ها [English]

  • Urmia lake
  • Water level fluctuations
  • Chaos theory
  • Embedding dimension
  • Lyapunov exponent
]1[     مؤسسه تحقیقات آب "مدیریت جامع منابع آب حوضه دریاچه ارومیه"، گزارش سنتز، 1385.
[2]        Zarghami, M., Abdi, A., Babaeian, I., Hassanzadeh, Y., Kanani, R., "Impact of Climate Change on Runoffs in East Azerbaijan, Iran", Journal of Global and Planetary Changes, 2011, 78, 137-146.
]3[     حسن‏زاده، ا.، حسن‏زاده ی.، ضرغامی، م.، "مدلسازی تأثیر جریان آب سطحی بر کاهش تراز دریاچه ارومیه به کمک پویایی سیستم‏ها"، نشریه مهندسی عمران و محیط زیست، دانشگاه تبریز، جلد 41، شماره 2، سال 1390، 1-8.
]4[     وزارت نیرو، دفتر برنامه‏ریزی کلان آب و آبفا، "گزارش تخصیص آب طرح‏های توسعه منابع"، 1386.
]5[     حسن‌زاده، ی.، "مطالعه رفتار هیدرودینامیکی دریاچه ارومیه و اثرات آن در سواحل مجاور"، دومین کنفرانس بین‌المللی سواحل، بنادر و سازه‌های دریایی (ICOPMAS)، دانشگاه علم و صنعت ایران، آذرماه 1375.
]6[     حسن‌زاده، ی.، زراعت پرور، ع.، "بررسی هیدرولوژی دریاچه ارومیه و علل نوسان سطح آب دریاچه و روش‌های کنترل آن"، اولین همایش دریاچه ارومیه، دانشکده فنی دانشگاه ارومیه، شهریور 1380.
[7]        Kubik, H., "Procedure for Computing Frequency of Maximum LakeLevels", The Hydrologic EngineeringCenter, December 1974.
[8]        Klige, R. K., "Man Results of Paelo Hydrologic Investigation", Institute of Water Problems, Academy of Sciences of the USSR, 1983.
[9]        Buchberger, S. G., "Conditional Frequency Analysis of Autocorrelated LakeLevels", Journal of Water Resources Planning and Management, ASCE, 1995, 121 (2), 158-170.
[10]     Salas, J., Shin, H., "Uncertainty Analysis of Reservoir Sedimentation", Journal of Hydraulic Engineering, 1999, 125 (4), 339-350.
[11]     Stephen, A. K., "Remote Sensing and GIS Study of Lont-TermWaterMassBalanceLakeJackson", College of Engineering Science, Technology & Agriculture. Florida, U.S.A, 2002.
[12]     Bayram, B., Bayraktar, H., Helvaci, C., Acar, U., "Coast Line Change Detection Using Corona, SPORT and IRS ID Images", Turkey-Istanbul, 2004.
[13]     Astushi, U., Masaki, T., Yoshio, I., "Lake-Level Change During the Past 100000 Years at LakeBaikal, Southern Siberia", Quaternary Research, 2004, 62, 214-222.
[14]     Kebede, S., Travi, Y., Alemayehu, T. Marc, V., "Water Balance of Lake Tana and its Sensitivity to Fluctuations in Rainfall, Blue Nile Basin, Ethiopia", Journal of hydrology, 2005, 316, 233-247.
[15]   Kocak, K., Saylan, L., Sen, O., "Nonlinear Time Series Prediction of O3 Concentration in Istanbul", Atmosphere Environment, 2000, 34, 1267-1271.
[16]     Zaldivar. J. M, Strozzi, F., Gutierrez. E., Shepherd, I. M, "Early Detection of High Water at Venice Lagoon Using Chaos Theory Techniques": EUR Report 17317. Ispra: E.C, 1998.
[17]     Solomatine, D. P., Rojas, C. J, Velichov, S., Wust, J. C., "Chaos Theory in Predicting Surge Water Levels in the NorhSea", 4th International Conference on Hydroinformatics, Iowa, USA, 2000.
[18]     Solomatine, D. P., Velickov, S., Wust, J. C., "Predicting Water Levels and Currents in the North Sea Using Chaos Theory and Neural Networks", Proc. 29th Iahr Congress, Beijing, China: 1-11. September, 2001.
[19]     Stehlik, J., "Deterministic Chaos in Runoff Series", Czech Hydrometeorological Institute, Department of Experimental Hydrology, 143, 06 Prague, 2003.
[20]     Regonda, S. K., Sivakumar, B., Jain, A., "Temporal Scaling in River Flow: Can it Be Chaotic?" Hydrological Sciences–Journal–des Sciences Hydrologiques, 2004, 49 (3), 373-385.
[21]     Kocak, K., Bali, A., Bektasoglu, B., "Prediction of Monthly Flows by Using Chaotic Approach", International Congress on River Basin Management, Antalya, Turkey, 22-24 March, 2007, Chp 4, 117, 553-559.
[22]     Shang, P., Na, X., Kamae, S., "Chaotic Analysis of Time Series in the Sediment Transport Phenomenon", Chaos, Solitons and Fractals, 2009, 41, 368-379.
[24]     Khatibi, R., Ghorbani, M. A., Aalami, M. T., Kocak, K., Makarynskyy, O., Makarynska, D., Aalinezhad., M., "Dynamics of Hourly Sea Level at Hillarys Boat Harbour, Western Australia: A Chaos Theory Perspective", Ocean Dynamics, 2011, 61, 1797-1807.
]25[    توفیقی، م. ع.، "مدلسازی عددی جریان در دریاچه ارومیه به منظور تعیین موقعیت و دهانه بهینه پل میانگذر"، پایان‏نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه خواجه‏نصیرالدین طوسی، 1384.
[26]     Frazier, C., Kockelman, K., "Chaos Theory and Transportation Systems: An Instructive Example", Proc of 83rd Annual Meeting of the Transportation Research Board, WashingtonD.C., USA, 2004.
[27]     Gilmore, R., "Topological Analysis of Chaotic Dynamical Systems", Review of Modern Physics, 1998, 70, 1455-1529.
[28]     Abarbanel, H., "Analysis of Observed Chaotic Data", Springer-Verlag, New York, 1996.
[29]     Kennel, M. B., Brown, R., Abarbanel, H. D. I., "Determining Embedding Dimension for Phase-Space Reconstruction Using a Geometric Construction", Physical Review A, 1992, 45, 3403–3411.
[30]     Kocak, K., Bali, A., "Prediction of Monthly Flows by Using Chaotic Approach", International Congress on River Basin Management, Antalya, Turkey, 2007.
[31]     Cao, L., "Practical Method for Determining the Minimum Embedding Dimension of Scalar Time Series", Physica D, 2007, 110, 43-50.
[32]     Strozzi, F., Tenrreiro, E., Noe, C., Rossi, T., "Application of Non-Linear Time Series Analysis Techniques to Nordic Spot Electricity Market Data", Liuc Papers, Series Tecnologia, 2007, 11, 1-5.
[33]     Turner, J. M., "Fractal Geometry in Digital Imaging", London: Academic Press, 1998.
[34] Hilborn, R. C., "Chaos and Nonlinear Dynamics", OxfordUniversity Press, 2000.
[35]     Henry, B., Lovell, N., "Nonlinear Dynamics Time Series Analysis", in IEEE (Ed.) 1999.
[36]     Grassberger, P., Procaccia, I., "Characterization of Strange Attractors", Physical Review Letters, 1983, 50 (14), 346-349.
[37]     Banks, J., Dragan, V., Jones, A., "Chaos, A Mathematical Introduction", Cambridge University Press, 2003.